Covid-19 salgını; dalgalanan bir seyirde, dünya genelinde 7 milyona yaklaşan ölüm ve 650 milyonuna yaklaşan hasta sayısı ile devam etmektedir. Halen Omicron B.1.1.529 varyantı endişe verici varyant olarak salgının mevcut durumundan sorumlu tutulmaktadır. Dünya Sağlık Örgütü direktörünün şu ya da bu şekilde (aşı veya hasta olarak) %90’ının Covid’e karşı bağışıklık sahibi olduğunu söylemiş olması salgının gündemdeki yerinin azalmaya başlayacağının bir işareti olarak görülebilir.
Mevsimsel Grip Sayıları Artıyor
Covid salgını sürecinde alınan önlemlerin de etkisi ile azalan mevsimsel grip sayılarının artmaya başladığı görülmektedir. Bu durum çalışma hayatında “salgında çalışma” kavramının etrafında “sağlığı koruma ve hastalıklardan korunma” bakış açısının gündeme gelmesi ile sonuçlanmış durumdadır.
İnsan, söz konusu riskleri binlerce yıldır yönetmeyi başarmış bir genetik ve kültürel mirasın devamı olarak gerekli korunma/bağışıklık sistemine sahiptir. Bu nedenle temel korunma önerileri genelde bağışıklık sisteminin desteklenmesi önerilerinin etrafında şekillenmektedir.
Uyku, stres ve beslenme, son yılların popülaritesi artan konuları arasında dikkat çekmektedir. Fiziksel ve duygusal iyilik haline olan etkileri düşünüldüğünde bu popülarite oldukça anlamlıdır. Bu üç faktör, bağışıklık sistemi üzerindeki güçlü etkileri nedeniyle, mevsimsel hastalıklardan korunmak amacıyla ilk akla gelen korunma önlemlerinin büyük kısmını içermektedir.
Beslenme; sahip olduğu bağışıklık sistemini destekleyici ve iyileştirici etkisinin yanı sıra yanlış uygulandığında kimi metabolik sonuçların ortaya çıkmasını kolaylaştırması nedeni ile özel bir öneme sahiptir. Besinlerin bir kısmı basitçe enerji elde etmek için kullanılır iken bir kısmı da tamir mekanizmalarında veya yeni yapılan dokularda yapı taşı olarak kullanılır. Besinlerden enerji elde etme işlemi esnasında veya çevresel faktörler nedeniyle ortaya çıkan zararlı bileşikleri bertaraf için kullanılan antioksidan bileşiklerin temel alım yolu da beslenmedir.
Uzun süre önce besin ögelerinin kimyasal yapılarına göre sınıflandırılması (protein, yağ, karbonhidrat vb) uygulaması, son yıllarda sindirdim sisteminin daha iyi anlaşılmasından sonra yeni bir bakış açısı ile tekrar ele alınmıştır. Bunda elbette sindirdim sisteminde yer alan yararlı mikroorganizmaların (mikrobiyota) çeşitliliği ve sağlığının düşünülenden daha etkili olduğuna işarete eden çalışmaların önemi büyüktür. Sağlıkli bir mikrobiyotanın oluşmasında probiyotik denilen “faydalı mikroorganizmalardan zengin” gıdalar ile prebiyotik olarak adlandırılan “probiyotik besini” gıdaların önemi büyüktür.
Modern besin öğeleri değerlendirilmesinde gıdaların probiyotik ve prebiyotik özellikleri, polifenol içerikleri kalori değerlerinin ve kimyasal özelliklerinin çok önüne geçmiştir. Sıra dışı beslenme ihtiyacı olmayan bireyler için dengeli bir öğünün; karbonhidrattan fakir, sağlıklı protein ve yağdan zengin, yüksek probiyotik ve prebiyotik içeren, glisemik indeksi düşük, polifenol çeşitliliği ve miktarı açısından kıymetli olması önerilmektedir.
Polifenol denilen bitkisel kaynaklı antioksidan bileşiklerin tamir ve korunma mekanizmaları üzerindeki olumlu etkileri pek çok çalışmaya konu olmuştur. Olumlu etkileri nedeniyle kullanılması önerilen bitkisel pek çok ürünün (çaylar, kakao, çikolata, meyveler, sebzeler) amaçlanan faydası bu ürünler aracılığı ile ortaya çıkmaktadır. Meyvelerde bulunan quercetin ve kateşinler, acı biberlerdeki kapsaisinoidler, sebzelerde ve kepekli tahıllarda bulunan lignanlar ve stilbenler, kırmızı üzümdeki resveratrol ve meyvelerdeki ellagik asit ilk akla gelen örneklerdir. Birçok gıda takviyesinde bulunmasına rağmen meyveler, sebzeler, çaylar ve baharatlar gibi yiyeceklerle doğru planlanmış bir diyet aracılığı ile yeterli alınması mümkündür.
Gıda Takviyesi Kullanımı
Yetersiz beslenme kaygısının gıda takviyesi kullanımı alışkanlığını beraberinde getirdiği görülmektedir. Söz konusu gıda takviyeleri; vitaminler, probiyotik ve prebiyotik ürünler, polifenoller veya doğrudan bu ürünleri içerdiği bilinen bitki ekstraktları olarak geniş bir çeşitliliğe sahiptir.
En iyi bilinen gıda takviyeleri;
- A, D, B1, B6, B12, E, C vitaminleri,
- Lactobacillius ve Bifidobacterium suşları içeren probiyotikler,
- Prebiyotik ürünler,
- Mg, Se, Zn gibi elementler,
- Quercetin, resveratrol, curcumin benzeri polifenoler,
- Ginseng, Hint Fesleğeni, Ashwagandha, Reishi Mantarı, Zerdeçal, Kedi otu, Meyan kökü gibi metabolik strese olumlu etkisi olduğu bilinen adaptojenler,
- Antioksidan etkileri nedeniyle çeşitli yağ asitleri,
- Faydalı etkileri bilinen; melatonin, Koenzim Q, alfalipoik asit, N-asetil sisteyin, NO (nitrik oksit), karnitin, glutatyon benzeri bileşikler,
- Biyoflavunoid içerikleri nedeniyle çeşitli bitki ekstraları olarak karşımıza çıkmaktadır.
Gıda takviyesi kullanımında; diğer sağlıklı yaşam çabalarının etkisi, kişisel ihtiyaç miktarı ve ürün güvenliği gibi pek çok faktör beklenen faydanın alınmasında etkili olmaktadır. Bu nedenle kullanım kararı ihtiyaç ve ürün değerlendirmesi yapılarak verilmelidir. Ancak iyi bir uyku, hareketli bir yaşam ve sağlıklı beslenmenin göz ardı edildiği besin desteği kullanımının beklenen faydayı sağlamayacağı da unutulmamalıdır.
Bağışıklık sistemi yanıtının önemli olduğu grip benzeri viral enfeksiyonlarda destekleyici çabaların tamamı faydalı olacaktır. Antioksidan etkinliği nedeniyle C ve D vitaminleri; quercetin, N-asetil sistein içeren ürünler hem korunma hem de iyileşemeye olumlu katkıları nedeni ile kullanılabilir. Selenyum ve çinko eksikliğinin viral enfeksiyonların şiddetini artırdığı bilindiğinden salgın döneminde kullanımı düşünülebilir. Ancak gıda takviyesi kullanımı söz konusu olduğunda alınacak cevabın ürün güvenilirliği ile sıkı ilişki içerisinde olduğu göz ardı edilmemelidir.
Reçete ile satılan ilaçlar doktor görüşü olmadan kullanılmamalıdır. Grip ilacı olarak bilinen ve bazı ülkelerde reçetesiz satılan ilaçların kullanımı öncesinde de ülkemizde yasal olarak aynı şartlar geçerlidir.
Uyku, bütüncül sağlığa etkileri açısından bir başka önemli faktör olarak karşımıza çıkmaktadır. Metabolik tamir ve yenilenme süresinin önemli bir kısmına ev sahipliği yaptığı gibi metabolik stres ile de yakın ilişkisi bulunmaktadır. Bu nedenle hastalıklardan korunma ve bağışıklık sisteminin etkinliğini artırma sırasında iyi bir uyku vazgeçilmezdir. İyi bir uyku; karanlıkta, biyolojik ritme uygun, uyku sırasında kan şekeri üzerinde ani değişikliklere neden olmadan, çok sıcak veya soğuk olmayan bir ortamda olmalıdır. Süresi kişiye, yaşa, alışkanlıklara göre değişmekle birlikte 6 saatin altındaki uykunun yetersiz olabileceği düşünülebilir. Sirkadiyen ritm olarak adlandırılan biyolojik saat göz önünde bulundurulduğunda saat 23 ile 05 arasındaki uykunun yüksek önemde olduğu görülmektedir.
Stresten Uzak Durun
Bağışıklık sistemine etkileri düşünüldüğünde, beslenme ve uyku kadar önemli bir diğer faktör olarak stres karşımıza çıkmaktadır. Stres, bağışıklık sistemi ve sindirim sistemi arasındaki karmaşık ilişkinin sınırları düşünülenden daha karmaşık gibi görünmektedir.
Temelde bir hayatta kalma mekanizması olan stresi yönetmenin etkileri bu karmaşık ilişki aracılığı ile pek çok metabolik sistemle birlikte bağışıklık sistemine de doğrudan etki etmektedir. Bu nedenle hastalıklardan korunmak için stres yönetimi önemli bir beceri olarak karşımıza çıkmaktadır.
Stres cevabı, yaşamı tehdit eden bir nedenle ortaya çıkan metabolik yanıttır. Yaşamı tehdit eden nedenin ne olduğundan bağımsız olarak verilen bu metabolik yanıt uzun süre devam ederse metabolik kaynakların tüketilmesine neden olarak kronik hastalıklara zemin hazırlamaktadır. Bağışıklık sistemi üzerine olumsuz etkileri nedeniyle hastalıklardan korunma çabalarında stres yönetimi özel bir yere sahiptir.
Stresle başa çıkmanın iki temel yolu bulunmaktadır. Ortaya çıkan durumu değiştirmek ve verilen tepkiyi değiştirmek olarak kabaca tanımlanabilecek bu iyi yol biraz daha detaylı ele alındığında değiştirilebilecek şartları değiştirmeye çalışarak ve değiştirilemeyecek şartlara uyum göstermeye çalışarak yönetmek olarak da ifade edilebilir. Strese neden olan sebeplere hayır demek, strese neden olan insanlardan kaçınmak, duyguları ifade etmek veya çözüm odaklı olduğunu ilan etmek değişebilecek şartlara örnek olarak verilebilir.
Öz bakım ve abartılı olmayan kişisel temizliğin, sorumlulukları basitleştirerek yerine getirmeye çalışmanın, beden dilini doğru kullanmanın, fiziksel aktivitenin, ulvi bir amaç edinmenin, kabullenmenin ve yardım istemenin stres yönetiminde faydalı diğer uygulamalar olduğu bilinmektedir.
Tüm bunlara rağmen değiştirilmesinin mümkün olmadığı, uyum sağlamayı gerektirecek durumlar ortaya çıktığında; değiştirilmez gibi görüneni kabul etmenin ve affetmenin stresi yönetmeye faydası olan çabalar olduğu unutulmamalıdır.
Tüm bu bilgiler ışığında; hastalıklardan korunmanın çevresel, biyolojik ve psikoloji birçok faktörün birlikte ve uyum içerisinde değerlendirilmesi ve yönetilmesi ile sağlanabileceğini söylemek yanlış olmayacaktır. Ancak açıktır ki, insanoğlu tüm zararlı çevresel şartlara ve tehditlere rağmen binlerce yıldır ayakta kalmasını sağlayacak fiziksel ve psikolojik başa çıkma mekanizmalarına sahiptir. Uyku, beslenme ve stres yönetimi başta olmak üzere söz konusu başa çıkma mekanizmalarını doğrudan etkileyen faktörlere verilecek her olumlu destek hastalıklardan korunmak için önemli olacaktır.
Kaynaklar:
- https://covid19.who.int, 24.11.2022
- https://www.who.int/en/activities/tracking-SARS-CoV-2-variants/
- https://www.who.int/director-general/speeches/detail/who-director-general-s-opening-remarks-at-the-media-briefing—2-december-2022
- Role of the gut microbiota in nutrition and health, BMJ 2018; 361 doi: https://doi.org/10.1136/bmj.k2179 (Published 13 June 2018)
- Health benefits of polyphenols: A concise review, J Food Biochem. 2022 Oct;46(10):e14264. doi:10.1111/jfbc.14264. Epub 2022 Jun 13.
- Sleep is your superpower | Matt Walker; https://www.youtube.com/watch?v=5MuIMqhT8DM
- The Effects of Stress and Meditation on the Immune System, Human Microbiota, and Epigenetics, Ayman Mukerji Househam, ADVANCES JOURNAL, FALL 2017, VOL. 31
Leave feedback about this